Isaac Asimov
The Last Question
The last question was asked for the first time, half in jest, on May 21, 2061, at a time when humanity first stepped into the light. The question çame about as a result of a five-dollar bet over highballs, and it happened this way:
Alexander Adell and Bertram Lupov were two of the faithful attendants of Multivac. As well as any human beings could, they knew what lay behind the cold, clicking, flashing face--miles and miles of face--of that giant computer. They had at least a vague notion of the general plan of relays and circuits that had long since grown past the point where any single human could possibly have a firm grasp of the whole.
Multivac was self-adjusting and self-correcting. It had to be, for nothing human could adjust and correct it quickly enough or even adequately enough. So Adell and Lupov attended the monstrous giant only lightly and superficially, yet as well as any men could. They fed it data, adjusted questions to its needs and translated the answers that were issued. Certainly they, and all others like them, were fully entitled to share in the glory that was Multivac’s.
For decades, Multivac had helped design the ships and plot the trajecto¬ries that enabled man to reach the Moon, Mars, and Venus, but past that, Earth’s poor resources could not support the ships. Too much energy was needed for the long trips. Earth exploited its coal and uranium with increas¬ing efficiency, but there was only so much of both.
But slowly Multivac learned enough to answer deeper questions more fundamentally, and on May 14, 2061, what had been theory, became fact.
The energy of the sun was stored, converted, and utilized directly on a planet-wide scale. All Earth turned off its burning coal, its fissioning ura¬nium, and flipped the switch that connected all of it to a small station, one mile in diameter, circling the Earth at half the distance of the Moon. All Earth ran by invisible beams of sunpower.
Seven days had not sufficed to dim the glory of it and Adell and Lupov finally managed to escape from the public function, and to meet in quiet where no one would think of looking for them, in the deserted underground chambers, where portions of the mighty buried body of Multivac showed. Unattended, idling, sorting data with contented lazy clickings, Multivac, too, had earned its vacation and the boys appreciated that. They had no intention, originally, of disturbing it.
They had brought a bottle with them, and their only concern at the moment was to relax in the company of each other and the bottle.
“It’s amazing when you think of it,” said Adell. His broad face had lines of weariness in it, and he stirred his drink slowly with a glass rod, watching the cubes of ice slur clumsily about. “All the energy we can possibly ever use for free. Enough energy, if we wanted to draw on it, to melt all Earth into a big drop of impure liquid iron, and still never miss the energy so used. All the energy we could ever use, forever and forever and forever.”
Lupov cocked his head sideways. He had a trick of doing that when he wanted to be contrary, and he wanted to be contrary now, partly because he had had to carry the ice and glassware. “Not forever,” he said.
“Oh, hell, just about forever. Till the sun runs down, Bert.”
“That’s not forever.”
“All right, then. Billions and billions of years. Twenty billion, maybe. Are you satisfied?”
Lupov put his fingers through his thinning hair as though to reassure himself that some was still left and sipped gently at his own drink. “Twenty billion years isn’t forever.”
“Well, it will last our time, won’t it?”
“So would the coal and uranium.”
“All right, but now we can hook up each individual spaceship to the Solar Station, and it can go to Pluto and back a million times without ever worry¬ing about fuel. You can’t do that on coal and uranium. Ask Multivac, if you don’t believe me.”
“I don’t have to ask Multivac. I know that.”
“Then stop running down what Multivac’s done for us,” said Adell, blaz¬ing up. “It did all right.”
“Who says it didn’t? What I say is that a sun won’t last forever. That’s all I’m saying. We’re safe for twenty billion years, but then what?” Lupov pointed a slightly shaky finger at the other. “And don’t say we’ll switch to another sun.”
There was silence for a while. Adell put his glass to his lips only occasion¬ally, and Lupov’s eyes slowly closed. They rested.
Then Lupov’s eyes snapped open. “You’re thinking we’ll switch to an¬other sun when ours is done, aren’t you?”
“I’m not thinking.”
“Sure you are. You’re weak on logic, that’s the trouble with you. You’re like the guy in the story who was caught in a sudden shower and who ran to a grove of trees and got under one. He wasn’t worried, you see, because he figured when one tree got wet through, he would just get under another one.”
“I get it,” said Adell. “Don’t shout. When the sun is done, the other stars will be gone, too.”
“Darn right they will,” muttered Lupov. “It all had a beginning in the original cosmic explosion, whatever that was, and it’ll all have an end when all the stars run down. Some run down faster than others. Hell, the giants won’t last a hundred million years. The sun will last twenty billion years and maybe the dwarfs will last a hundred billion for all the good they are. But just give us a trillion years and everything will be dark. Entropy has to increase to maximum, that’s all.”
“I know all about entropy,” said Adell, standing on his dignity.
“The hell you do.”
“I know as much as you do.”
“Then you know everything’s got to run down someday.”
“AU right. Who says they won’t?”
“You did, you poor sap. You said we had all the energy we needed, for¬ever. You said ‘forever.’ “
It was Adell’s turn to be contrary. “Maybe we can build things up again someday,” he said.
“Never.”
“Why not? Someday.”
“Never.”
“Ask Multivac.”
“You ask Multivac. I dare you. Five dollars says it can’t be done.”
Adell was just drunk enough to try, just sober enough to be able to phrase the necessary symbols and operations into a question which, in words, might have corresponded to this: Will mankind one day without the net expendi¬ture of energy be able to restore the sun to its full youthfulness even after it had died of old age?
Or maybe it could be put more simply like this: How can the net amount of entropy of the universe be massively decreased?
Multivac fell dead and silent. The slow flashing of lights ceased, the distant sounds of clicking relays ended.
Then, just as the frightened technicians felt they could hold their breath no longer, there was a sudden springing to life of the teletype attached to that portion of Multivac. Five words were printed: INSUFFICIENT DATA FOR MEANINGFUL ANSWER.
“Not yet,” whispered Lupov. They left hurriedly. By next morning, the two, plagued with throbbing head and cottony mouth, had forgotten the incident.
Ajzek Azimov
Pyetja e Fundit
Pyetja e fundit u bë për herë të parë, gjysmë me shaka, më 21 maj 2061, në kohën kur njerëzimi bëri hapat e parë në dritë. Pyetja doli nga një bast prej pesë dollarësh, mbi uiski të gazuar me akull, dhe ndodhi kështu:
Aleksandër Adelli dhe Bertram Lupovi ishin dy prej shërbëtorëve besnikë të Multivakut. Me aq sa mund ta dinin qeniet njerëzore, ata e dinin se çfarë shtrihej pas fytyrës – milje të tëra fytyre – të ftohtë, kërcitëse, shkrepëtitëse të atij kompjuteri gjigant. Të paktën, ata kishin një ide të turbullt të planit të përgjithshëm të releve dhe qarqeve, që ishin rritur dhe shtrirë aq shumë, saqë asnjëri nuk mund të arrinte të kishte një përfytyrim të qëndrueshëm për tërësinë e tyre.
Multivaku ishte i vetëpërshtatshëm dhe i vetëndreqshëm. S’kishte si të ndodhte ndryshe, përderisa askush s’mund ta përshtaste dhe ndreqte atë aq shpejt sa ta kërkonte nevoja, madje as aq sa mund të quhej e mjaftueshme. Kështu që Adelli dhe Lupovi i shërbenin gjigantit të përbindshëm lehtësisht, në mënyrë të përciptë, por po aq mirë sa mund ta bënte çdokush tjetër. Ata e ushqenin me të dhëna, përshtasnin pyetjet sipas nevojave të tij dhe përkthenin përgjigjet e nxjerra. Sigurisht, ata, si edhe gjithë të tjerët si ata, kishin plotësisht të drejtë të merrnin pjesë në lavdinë e Multivakut.
Për dhjetëra e dhjetëra vjet, Multivaku kishte dhënë ndihmesën e tij në projektimin e anijeve kozmike dhe trajektoreve që i dhanë mundësi njeriut të arrinte Hënën, Marsin dhe Venusin; por Toka, me burimet e saj të varfra, nuk mund t’i përdorte anijet për udhëtime më të gjata, pasi për këto të fundit nevojitej një sasi jashtëzakonisht e madhe energjie. Ndonëse Toka e shfrytëzonte qymyrgurin dhe uraniumin me rendiment gjithnjë e më të lartë, këto dy burime natyrore kishin kufijtë e tyre.
Por, dalëngadalë, Multivaku mësoi aq sa i duhej për t’u dhënë përgjigje më rrënjësore pyetjeve gjithnjë e më të thella dhe, më 14 maj 2061, ajo që deri atëherë kishte qenë teori, më në fund u bë e vërtetë.
Energjia e diellit u grumbullua, u shndërrua dhe u përdor drejtpërdrejt në shkallë mbarëtokësore. E gjithë Toka ndërpreu djegien e qymyrit dhe ndarjen bërthamore të uraniumit dhe lëvizi çelësin që e bashkoi të tërën me një stacion të vogël hapësinor, me diametër një milje, i cili i vinte përqark Tokës në gjysmën e largësisë nga Hëna. E gjithë Toka nisi ta merrte energjinë nga rrezet e padukshme të fuqisë diellore.
As shtatë ditë nuk mjaftuan për ta zbehur tërë këtë lavdi. Adelli dhe Lupovi ia dolën më në fund të arratiseshin nga detyra publike dhe të takoheshin diku në qetësi, atje ku askujt s’do t’i shkonte mendja t’i kërkonte: në dhomat e shkreta të nëndheshme ku, vende-vende, shfaqeshin pjesë të trupit të varrosur të gjigantit Multivak. Ai rrinte, ashtu pa mbikqyrje, në plogështi, duke renditur të dhëna me kërcitje përtace, të kënaqura. Edhe Multivaku po shijonte pushimin e merituar, gjë që djemtë e vlerësuan. Të paktën në fillim, ata nuk kishin asnjë synim t’ia prishnin qetësinë.
Ata patën marrë një shishe me vete dhe s’kishin hall tjetër veçse të pushonin në shoqërinë e njëri-tjetrit dhe të shishes.
“Është mahnitëse ta mendosh,” tha Adelli. Fytyra e tij e gjerë përshkohej nga vija lodhjeje. Ai e trazoi pijen e vet me një shkopth qelqi, duke vështruar kubet e akullit si lëviznin në gotë. “Gjithë kjo energji për përdorim, falas, përgjithmonë. Aq energji sa, po të donim, mund ta shkrinim Tokën, ta bënim një pikë të madhe të lëngshme prej hekuri të përzierë, dhe prapë të mos e ndienim fare mungesën e energjisë së përdorur. Tërë energjia që do të mund të përdorim ndonjëherë, për jetë të jetëve, përgjithmonë.”
Lupovi anoi kokën. Këtë e bënte kur donte të kundërshtonte, ashtu siç donte edhe tani, pjesërisht ngaqë i kishte rënë për hise të mbante akullin dhe gotat. “Jo përgjithmonë,” tha.
“Oh, dreqin, pothuajse përgjithmonë. Deri kur të shuhet dielli, Bert.”
“Aq s’është përgjithmonë.”
“Mirë pra. Miliarda e miliarda vjet. Ndoshta njëzet miliard. U kënaqe tani?”
Lupovi shkoi gishtat nëpër flokë, si të donte të sigurohej se i kishin mbetur akoma edhe ca fije, dhe rrufiti urtë e butë një gllënjkë nga gota e vet. “Njëzet miliard vjet nuk do të thotë përgjithmonë.”
“Po mirë, më shumë se sa do jetojmë ne, apo jo?”
“E njëjta gjë edhe me qymyrgurin dhe uraniumin.”
“Mirë, por tani mund të lidhim çdo anije kozmike me Stacionin Diellor dhe ajo mund të shkojë deri në Pluton dhe të kthehet së andejmi një milion herë rresht, pa e çarë kokën asnjëherë për karburant. Këtë nuk e bën dot me qymyrgur dhe uranium. Po s’më besove, pyet Multivakun.”
“S’kam nevojë ta pyes Multivakun, e di aq gjë.”
“Atëherë mjaft e zhvlerësove atë që ka bërë për ne Multivaku,” tha Adelli, duke marrë flakë. “Ai e ka bërë shumë mirë punën e vet.”
“Kush tha se s’e ka bërë? Ajo që po them është se një diell nuk zgjat përgjithmonë. Kjo është e gjitha. Gjatë këtyre njëzet miliard vjetëve jemi jashtë rrezikut, po pastaj?” Lupovi i drejtoi tjetrit gishtin, që po i dridhej lehtë. “Dhe mos më thuaj se do të shkojmë te ndonjë diell tjetër.”
Për ca kohë mbizotëroi heshtja. Adelli e çonte gotën në buzë vetëm më të rrallë, ndërsa sytë e Lupovit u mbyllën ngadalë. Të dy ranë në prehje.
Më pas Lupovi çeli sytë. “Ti po mendon të shkojmë te ndonjë diell tjetër kur yni të mbarohet, apo jo?”
“Jo, fare.”
“Sigurisht që po. Logjikë të dobët, ja c’problem ke ti. Ti je si ai tipi që, kur e zuri papritur shiu, vrapoi drejt një korijeje dhe u struk nën një pemë. Ai s’e çante kokën, se mendonte që, kur ajo pemë të lagej e tëra dhe të pikonte ujë, ai thjesht do të shkonte të strukej nën një tjetër.”
“E mora vesh,” tha Adelli. “Mos bërtit. Kur dielli ynë të shuhet, edhe yjet e tjerë do të jenë shuar.”
“Po, dreqin,” murmuriti Lupovi. “Gjithçka nisi me atë shpërthimin e parë kozmik, a çfarë ishte ai, dhe do të mbarojë kur të gjithë yjet të shuhen. Disa më shpejt, si për shembull gjigantët e mëdhenj, që s’kanë për të zgjatur as njëqind milion vjet. Dielli do të zgjasë për njëzet miliard vjet dhe xhuxhat mbase për njëqind miliard a diçka e tillë. Por, pas një njëmijë miliard vjetësh, gjithçka do të mbytet në errësirë. Entropia duhet të rritet drejt maksimumit, kjo është e gjitha.”
“I di të gjitha për entropinë,” tha Adelli, duke ruajtur dinjitetin.
“Posi, posi.”
“Po aq sa ti, të paktën.”
“Pra ti e di që, herët a vonë, gjithçka do të marrë fund.”
“Mirë pra. Kush tha jo?”
“Ti the, o leshko i mjerë. Ti the se kemi të gjithë energjinë që na duhet, përgjithmonë. Ti the ‘përgjithmonë.’ ”
Tani ishte radha e Adellit që të kundërshtonte. “Mbase një ditë do të jemi në gjendje t’i rindërtojmë gjërat.”
“Kurrë.”
“Pse jo? Dikur.”
“Kurrë.”
“Pyet Multivakun.”
“Ti pyete Multivakun. po ta mbajti. Për pesë dollarë, ajo gjë s’bëhet.”
Adelli ishte aq i pirë sa për ta bërë provë, por mjaft esëll dhe në gjendje të përdorte simbolet dhe operatorët për të krijuar një pyetje, e cila me fjalë do të shprehej kështu: A do të jetë ndonjë ditë njerëzimi në gjendje që, pa shpenzuar energji, ta rikrijojë diellin në rininë e tij të plotë, edhe mbas vdekjes së tij në moshë të madhe?
Apo ndryshe, mbase më thjesht: Si mund të ulet shumë sasia neto e entropisë së gjithësisë?
Multivaku heshti si i vdekur. Shkrepëtimat e ngadalta të dritave pushuan, tingujt e largët të kërcitjeve ndaluan.
Dhe atëherë, kur teknikët e frikësuar ndjenë se s’mund ta mbanin më frymën, teletajpi pranë asaj pjesë të Multivakut printoi fjalët: TË DHËNA TË PAMJAFTUESHME PËR PËRGJIGJE TË PLOTË.
“Akoma jo,” pëshpëriti Lupovi. Ata ikën me nxitim. Të nesërmen në mëngjes, të dy, me kokat që u vinin vërdallë dhe gojët si pambuk, e kishin harruar incidentin.
The Last Question
The last question was asked for the first time, half in jest, on May 21, 2061, at a time when humanity first stepped into the light. The question çame about as a result of a five-dollar bet over highballs, and it happened this way:
Alexander Adell and Bertram Lupov were two of the faithful attendants of Multivac. As well as any human beings could, they knew what lay behind the cold, clicking, flashing face--miles and miles of face--of that giant computer. They had at least a vague notion of the general plan of relays and circuits that had long since grown past the point where any single human could possibly have a firm grasp of the whole.
Multivac was self-adjusting and self-correcting. It had to be, for nothing human could adjust and correct it quickly enough or even adequately enough. So Adell and Lupov attended the monstrous giant only lightly and superficially, yet as well as any men could. They fed it data, adjusted questions to its needs and translated the answers that were issued. Certainly they, and all others like them, were fully entitled to share in the glory that was Multivac’s.
For decades, Multivac had helped design the ships and plot the trajecto¬ries that enabled man to reach the Moon, Mars, and Venus, but past that, Earth’s poor resources could not support the ships. Too much energy was needed for the long trips. Earth exploited its coal and uranium with increas¬ing efficiency, but there was only so much of both.
But slowly Multivac learned enough to answer deeper questions more fundamentally, and on May 14, 2061, what had been theory, became fact.
The energy of the sun was stored, converted, and utilized directly on a planet-wide scale. All Earth turned off its burning coal, its fissioning ura¬nium, and flipped the switch that connected all of it to a small station, one mile in diameter, circling the Earth at half the distance of the Moon. All Earth ran by invisible beams of sunpower.
Seven days had not sufficed to dim the glory of it and Adell and Lupov finally managed to escape from the public function, and to meet in quiet where no one would think of looking for them, in the deserted underground chambers, where portions of the mighty buried body of Multivac showed. Unattended, idling, sorting data with contented lazy clickings, Multivac, too, had earned its vacation and the boys appreciated that. They had no intention, originally, of disturbing it.
They had brought a bottle with them, and their only concern at the moment was to relax in the company of each other and the bottle.
“It’s amazing when you think of it,” said Adell. His broad face had lines of weariness in it, and he stirred his drink slowly with a glass rod, watching the cubes of ice slur clumsily about. “All the energy we can possibly ever use for free. Enough energy, if we wanted to draw on it, to melt all Earth into a big drop of impure liquid iron, and still never miss the energy so used. All the energy we could ever use, forever and forever and forever.”
Lupov cocked his head sideways. He had a trick of doing that when he wanted to be contrary, and he wanted to be contrary now, partly because he had had to carry the ice and glassware. “Not forever,” he said.
“Oh, hell, just about forever. Till the sun runs down, Bert.”
“That’s not forever.”
“All right, then. Billions and billions of years. Twenty billion, maybe. Are you satisfied?”
Lupov put his fingers through his thinning hair as though to reassure himself that some was still left and sipped gently at his own drink. “Twenty billion years isn’t forever.”
“Well, it will last our time, won’t it?”
“So would the coal and uranium.”
“All right, but now we can hook up each individual spaceship to the Solar Station, and it can go to Pluto and back a million times without ever worry¬ing about fuel. You can’t do that on coal and uranium. Ask Multivac, if you don’t believe me.”
“I don’t have to ask Multivac. I know that.”
“Then stop running down what Multivac’s done for us,” said Adell, blaz¬ing up. “It did all right.”
“Who says it didn’t? What I say is that a sun won’t last forever. That’s all I’m saying. We’re safe for twenty billion years, but then what?” Lupov pointed a slightly shaky finger at the other. “And don’t say we’ll switch to another sun.”
There was silence for a while. Adell put his glass to his lips only occasion¬ally, and Lupov’s eyes slowly closed. They rested.
Then Lupov’s eyes snapped open. “You’re thinking we’ll switch to an¬other sun when ours is done, aren’t you?”
“I’m not thinking.”
“Sure you are. You’re weak on logic, that’s the trouble with you. You’re like the guy in the story who was caught in a sudden shower and who ran to a grove of trees and got under one. He wasn’t worried, you see, because he figured when one tree got wet through, he would just get under another one.”
“I get it,” said Adell. “Don’t shout. When the sun is done, the other stars will be gone, too.”
“Darn right they will,” muttered Lupov. “It all had a beginning in the original cosmic explosion, whatever that was, and it’ll all have an end when all the stars run down. Some run down faster than others. Hell, the giants won’t last a hundred million years. The sun will last twenty billion years and maybe the dwarfs will last a hundred billion for all the good they are. But just give us a trillion years and everything will be dark. Entropy has to increase to maximum, that’s all.”
“I know all about entropy,” said Adell, standing on his dignity.
“The hell you do.”
“I know as much as you do.”
“Then you know everything’s got to run down someday.”
“AU right. Who says they won’t?”
“You did, you poor sap. You said we had all the energy we needed, for¬ever. You said ‘forever.’ “
It was Adell’s turn to be contrary. “Maybe we can build things up again someday,” he said.
“Never.”
“Why not? Someday.”
“Never.”
“Ask Multivac.”
“You ask Multivac. I dare you. Five dollars says it can’t be done.”
Adell was just drunk enough to try, just sober enough to be able to phrase the necessary symbols and operations into a question which, in words, might have corresponded to this: Will mankind one day without the net expendi¬ture of energy be able to restore the sun to its full youthfulness even after it had died of old age?
Or maybe it could be put more simply like this: How can the net amount of entropy of the universe be massively decreased?
Multivac fell dead and silent. The slow flashing of lights ceased, the distant sounds of clicking relays ended.
Then, just as the frightened technicians felt they could hold their breath no longer, there was a sudden springing to life of the teletype attached to that portion of Multivac. Five words were printed: INSUFFICIENT DATA FOR MEANINGFUL ANSWER.
“Not yet,” whispered Lupov. They left hurriedly. By next morning, the two, plagued with throbbing head and cottony mouth, had forgotten the incident.
Ajzek Azimov
Pyetja e Fundit
Pyetja e fundit u bë për herë të parë, gjysmë me shaka, më 21 maj 2061, në kohën kur njerëzimi bëri hapat e parë në dritë. Pyetja doli nga një bast prej pesë dollarësh, mbi uiski të gazuar me akull, dhe ndodhi kështu:
Aleksandër Adelli dhe Bertram Lupovi ishin dy prej shërbëtorëve besnikë të Multivakut. Me aq sa mund ta dinin qeniet njerëzore, ata e dinin se çfarë shtrihej pas fytyrës – milje të tëra fytyre – të ftohtë, kërcitëse, shkrepëtitëse të atij kompjuteri gjigant. Të paktën, ata kishin një ide të turbullt të planit të përgjithshëm të releve dhe qarqeve, që ishin rritur dhe shtrirë aq shumë, saqë asnjëri nuk mund të arrinte të kishte një përfytyrim të qëndrueshëm për tërësinë e tyre.
Multivaku ishte i vetëpërshtatshëm dhe i vetëndreqshëm. S’kishte si të ndodhte ndryshe, përderisa askush s’mund ta përshtaste dhe ndreqte atë aq shpejt sa ta kërkonte nevoja, madje as aq sa mund të quhej e mjaftueshme. Kështu që Adelli dhe Lupovi i shërbenin gjigantit të përbindshëm lehtësisht, në mënyrë të përciptë, por po aq mirë sa mund ta bënte çdokush tjetër. Ata e ushqenin me të dhëna, përshtasnin pyetjet sipas nevojave të tij dhe përkthenin përgjigjet e nxjerra. Sigurisht, ata, si edhe gjithë të tjerët si ata, kishin plotësisht të drejtë të merrnin pjesë në lavdinë e Multivakut.
Për dhjetëra e dhjetëra vjet, Multivaku kishte dhënë ndihmesën e tij në projektimin e anijeve kozmike dhe trajektoreve që i dhanë mundësi njeriut të arrinte Hënën, Marsin dhe Venusin; por Toka, me burimet e saj të varfra, nuk mund t’i përdorte anijet për udhëtime më të gjata, pasi për këto të fundit nevojitej një sasi jashtëzakonisht e madhe energjie. Ndonëse Toka e shfrytëzonte qymyrgurin dhe uraniumin me rendiment gjithnjë e më të lartë, këto dy burime natyrore kishin kufijtë e tyre.
Por, dalëngadalë, Multivaku mësoi aq sa i duhej për t’u dhënë përgjigje më rrënjësore pyetjeve gjithnjë e më të thella dhe, më 14 maj 2061, ajo që deri atëherë kishte qenë teori, më në fund u bë e vërtetë.
Energjia e diellit u grumbullua, u shndërrua dhe u përdor drejtpërdrejt në shkallë mbarëtokësore. E gjithë Toka ndërpreu djegien e qymyrit dhe ndarjen bërthamore të uraniumit dhe lëvizi çelësin që e bashkoi të tërën me një stacion të vogël hapësinor, me diametër një milje, i cili i vinte përqark Tokës në gjysmën e largësisë nga Hëna. E gjithë Toka nisi ta merrte energjinë nga rrezet e padukshme të fuqisë diellore.
As shtatë ditë nuk mjaftuan për ta zbehur tërë këtë lavdi. Adelli dhe Lupovi ia dolën më në fund të arratiseshin nga detyra publike dhe të takoheshin diku në qetësi, atje ku askujt s’do t’i shkonte mendja t’i kërkonte: në dhomat e shkreta të nëndheshme ku, vende-vende, shfaqeshin pjesë të trupit të varrosur të gjigantit Multivak. Ai rrinte, ashtu pa mbikqyrje, në plogështi, duke renditur të dhëna me kërcitje përtace, të kënaqura. Edhe Multivaku po shijonte pushimin e merituar, gjë që djemtë e vlerësuan. Të paktën në fillim, ata nuk kishin asnjë synim t’ia prishnin qetësinë.
Ata patën marrë një shishe me vete dhe s’kishin hall tjetër veçse të pushonin në shoqërinë e njëri-tjetrit dhe të shishes.
“Është mahnitëse ta mendosh,” tha Adelli. Fytyra e tij e gjerë përshkohej nga vija lodhjeje. Ai e trazoi pijen e vet me një shkopth qelqi, duke vështruar kubet e akullit si lëviznin në gotë. “Gjithë kjo energji për përdorim, falas, përgjithmonë. Aq energji sa, po të donim, mund ta shkrinim Tokën, ta bënim një pikë të madhe të lëngshme prej hekuri të përzierë, dhe prapë të mos e ndienim fare mungesën e energjisë së përdorur. Tërë energjia që do të mund të përdorim ndonjëherë, për jetë të jetëve, përgjithmonë.”
Lupovi anoi kokën. Këtë e bënte kur donte të kundërshtonte, ashtu siç donte edhe tani, pjesërisht ngaqë i kishte rënë për hise të mbante akullin dhe gotat. “Jo përgjithmonë,” tha.
“Oh, dreqin, pothuajse përgjithmonë. Deri kur të shuhet dielli, Bert.”
“Aq s’është përgjithmonë.”
“Mirë pra. Miliarda e miliarda vjet. Ndoshta njëzet miliard. U kënaqe tani?”
Lupovi shkoi gishtat nëpër flokë, si të donte të sigurohej se i kishin mbetur akoma edhe ca fije, dhe rrufiti urtë e butë një gllënjkë nga gota e vet. “Njëzet miliard vjet nuk do të thotë përgjithmonë.”
“Po mirë, më shumë se sa do jetojmë ne, apo jo?”
“E njëjta gjë edhe me qymyrgurin dhe uraniumin.”
“Mirë, por tani mund të lidhim çdo anije kozmike me Stacionin Diellor dhe ajo mund të shkojë deri në Pluton dhe të kthehet së andejmi një milion herë rresht, pa e çarë kokën asnjëherë për karburant. Këtë nuk e bën dot me qymyrgur dhe uranium. Po s’më besove, pyet Multivakun.”
“S’kam nevojë ta pyes Multivakun, e di aq gjë.”
“Atëherë mjaft e zhvlerësove atë që ka bërë për ne Multivaku,” tha Adelli, duke marrë flakë. “Ai e ka bërë shumë mirë punën e vet.”
“Kush tha se s’e ka bërë? Ajo që po them është se një diell nuk zgjat përgjithmonë. Kjo është e gjitha. Gjatë këtyre njëzet miliard vjetëve jemi jashtë rrezikut, po pastaj?” Lupovi i drejtoi tjetrit gishtin, që po i dridhej lehtë. “Dhe mos më thuaj se do të shkojmë te ndonjë diell tjetër.”
Për ca kohë mbizotëroi heshtja. Adelli e çonte gotën në buzë vetëm më të rrallë, ndërsa sytë e Lupovit u mbyllën ngadalë. Të dy ranë në prehje.
Më pas Lupovi çeli sytë. “Ti po mendon të shkojmë te ndonjë diell tjetër kur yni të mbarohet, apo jo?”
“Jo, fare.”
“Sigurisht që po. Logjikë të dobët, ja c’problem ke ti. Ti je si ai tipi që, kur e zuri papritur shiu, vrapoi drejt një korijeje dhe u struk nën një pemë. Ai s’e çante kokën, se mendonte që, kur ajo pemë të lagej e tëra dhe të pikonte ujë, ai thjesht do të shkonte të strukej nën një tjetër.”
“E mora vesh,” tha Adelli. “Mos bërtit. Kur dielli ynë të shuhet, edhe yjet e tjerë do të jenë shuar.”
“Po, dreqin,” murmuriti Lupovi. “Gjithçka nisi me atë shpërthimin e parë kozmik, a çfarë ishte ai, dhe do të mbarojë kur të gjithë yjet të shuhen. Disa më shpejt, si për shembull gjigantët e mëdhenj, që s’kanë për të zgjatur as njëqind milion vjet. Dielli do të zgjasë për njëzet miliard vjet dhe xhuxhat mbase për njëqind miliard a diçka e tillë. Por, pas një njëmijë miliard vjetësh, gjithçka do të mbytet në errësirë. Entropia duhet të rritet drejt maksimumit, kjo është e gjitha.”
“I di të gjitha për entropinë,” tha Adelli, duke ruajtur dinjitetin.
“Posi, posi.”
“Po aq sa ti, të paktën.”
“Pra ti e di që, herët a vonë, gjithçka do të marrë fund.”
“Mirë pra. Kush tha jo?”
“Ti the, o leshko i mjerë. Ti the se kemi të gjithë energjinë që na duhet, përgjithmonë. Ti the ‘përgjithmonë.’ ”
Tani ishte radha e Adellit që të kundërshtonte. “Mbase një ditë do të jemi në gjendje t’i rindërtojmë gjërat.”
“Kurrë.”
“Pse jo? Dikur.”
“Kurrë.”
“Pyet Multivakun.”
“Ti pyete Multivakun. po ta mbajti. Për pesë dollarë, ajo gjë s’bëhet.”
Adelli ishte aq i pirë sa për ta bërë provë, por mjaft esëll dhe në gjendje të përdorte simbolet dhe operatorët për të krijuar një pyetje, e cila me fjalë do të shprehej kështu: A do të jetë ndonjë ditë njerëzimi në gjendje që, pa shpenzuar energji, ta rikrijojë diellin në rininë e tij të plotë, edhe mbas vdekjes së tij në moshë të madhe?
Apo ndryshe, mbase më thjesht: Si mund të ulet shumë sasia neto e entropisë së gjithësisë?
Multivaku heshti si i vdekur. Shkrepëtimat e ngadalta të dritave pushuan, tingujt e largët të kërcitjeve ndaluan.
Dhe atëherë, kur teknikët e frikësuar ndjenë se s’mund ta mbanin më frymën, teletajpi pranë asaj pjesë të Multivakut printoi fjalët: TË DHËNA TË PAMJAFTUESHME PËR PËRGJIGJE TË PLOTË.
“Akoma jo,” pëshpëriti Lupovi. Ata ikën me nxitim. Të nesërmen në mëngjes, të dy, me kokat që u vinin vërdallë dhe gojët si pambuk, e kishin harruar incidentin.
